Cmentarz żydowski w Jędrzejowie

Cmentarz żydowski w Jędrzejowie znajduje się około 1,3 km na południowy wschód od centrum miasta, około 190 m na południe od ul. Spacerowej. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjną numer 260202 4.0008.53 w kształcie trapezu o powierzchni 11181 m kw.

Cmentarz powstał po ukonstytuowaniu się w Jędrzejowie dozoru bóżniczego w 1875 r. Jak podaje Adama Penkalla, cmentarz założono w 1880 r. Według informacji zawartych w Księdze Pamięci Jędrzejowa, pierwszym pochowanym był nieznany z nazwiska Żyd - żołnierz armii rosyjskiej. Drugim pochowanym był mieszkaniec Jędrzejowa Berisz Zylbersztajn. Jak wynika z danych zgromadzonych w serwisie JewishGen, Berek Zylbersztajn zmarł w 1878 r. Być może ta data to właściwy rok założenia cmentarza.

Wiadomo, że w okresie międzywojennym teren był ogrodzony nieotynkowanym murem, przy cmentarzu stał dom przedpogrzebowy. W 1931 r. mur i dom przedpogrzebowy wyremontowano.

Rodzina przy macewie Temy [Loserowskiej?]. Zdjęcie wykonane w latach 30-tych.
Na drugim planie widoczny mur cmentarza. (źródło: Księga Pamięci Jędrzejowa)

Brak danych o losach cmentarza podczas II wojny światowej. Prawdopodobnie był wykorzystywany do 1943 r., do czasu ostatniej deportacji jędrzejowskich Żydów. Można przypuszczać, że pochowano na nim ciała osób rozstrzelanych w różnych punktach miejscowości, m. in. członków Judenratu, rodzinę Kaufmanów, Arona Salemana, Abrama Zygańskiego.
Okoliczności zniszczenia cmentarza nie zostały szczegółowo udokumentowane. Jak wynika z informacji uzyskanych w Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie, podczas II wojny światowej na rozkaz Niemców część macew wyrwano i użyto do utwardzania ulic w pobliżu dworca kolejowego. Proces dewastacji był kontynuowany w okresie powojennym. Z cmentarza wybierano piach, a niektórzy mieszkańcy wykorzystywali nagrobki do celów budowlanych.
W przygotowanym przez Referat do spraw Wyznań PWRN w 1952 r. "wykazie synagog, bożnic i cmentarzy wyznania mojżeszowego" w przypadku Jędrzejowa umieszczono adnotację: "ogrodz. i nagrob. zniesione przez Niemców. Według Adama Penkalli cmentarz zdewastowano po II wojnie światowej. W 1967 r. działka cmentarna została przejęta przez skarb państwa.
Niemal wszystkie naziemne elementy naziemnej infrastruktury cmentarnej uległy zniszczeniu. Granice obszaru grzebalnego są nieczytelne. Teren porastają trawa i krzewy. W obrębie cmentarza znajdują się pojedyncze fragmenty macew oraz betonowe obmurowania grobów. W ostatnich latach w północno-wschodnim narożniku ustawiono tablicę z napisem: "Cmentarz żydowski założony w I połowie XIX w. Zamknięty do celów grzebalnych".

W 2011 r. odkryto macewy w konstrukcji mostu pod ul. Jasionka. Na moście ustawiono tabliczkę z napisem: "W tym miejscu (tu) znajduje się mostek zbudowany z macew z jędrzejowskiego (nieistniejącego) cmentarza żydowskiego". Kolejne fragmenty nagrobków odnaleziono podczas remontu ul. Reymonta. Nagrobki zostały przewiezione na cmentarz.

W 2014 r. fragment macewy znaleziono w okolicy dworca kolejowego. Nagrobek trafił do zbiorów Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie.

W 2015 r. mieszkanka Jędrzejowa Klaudia Kwiecińska rozpoczęła starania o upamiętnienie cmentarza.

Wskazane byłoby: oznaczenie granic cmentarza, uporządkowanie jego terenu, starania na rzecz odnalezienia macew i przewiezienia ich na cmentarz, inwentaryzacja zachowanych nagrobków, budowa lapidarium.

tekst: Krzysztof Bielawski
Bibliografia:
•  Penkalla A., Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992.
•  Wiech S., Osadnictwo Żydów w Jędrzejowie do 1914 r., [w:] "Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego", nr 3/96, Warszawa 1996.
•  Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich
w latach 1939 - 1945. Województwo kieleckie, Warszawa 1980.
•  Urban K., Cmentarze żydowskie synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944 - 1966, Kraków 2006.

Źródło: http://www.kirkuty.xip.pl/jedrzejow.htm